نگاهی به وضع موسیقی در دوره قاجار / آمنه یوسفزاده
نگاهی به وضع موسیقی در دوره قاجار
آمنه یوسفزاده
شرح سرگذشت موسیقی ایرانی در دوره قاجار به یقین در یک مقاله نمیگنجد. این دوره را باید چرخشگاهی در تاریخ موسیقی ایران شمرد.زیرا در این دوره است که موسیقی مانند هنرهای دیگر پس از دو قرن رونهان کردن دوباره جلوه میکند و در دربار شاهان قاجار مانند فتحعلی شاه و به ویژه در دربار ناصر الدین شاه جایگاهی برای خود مییابد.
امّا چون هنوز جامعه ایرانی در این دوره ارج و اعتباری برای موسیقی نمیشناسد،کمتر کتاب و رسالهای در این زمینه نوشته میشود.تنها کتابی که از این دوره در باب موسیقی سراغ داریم،کتاب بحور الالحان1(در علم موسیقی و نسبت آن با عروض)نوشته فرصت الدوله شیرازی(1271-1339 هـ ق/1842- 1925 م)است.در این کتاب،نویسنده چندان از وضع موسیقی و موسیقی دانان روزگار خود سخن نگفته است بلکه با بهره جویی از کتابهای پیشینیان به شرح رابطه شعر و موسیقی از نظر وزن پرداخته و بهطور خلاصه اسامی دستگاهها و گوشههای آواز ایرانی را معرفی کرده است.سپس با گزینش اشعاری از حدود 40 شاعر از شاعران گذشته به ویژه سعدی و حافظ و جامی و خیام گفته است که هرکدام را در چه دستگاه و با چه آوازی باید خواند.
در نتیجه،برای پی بردن به وضع موسیقی و موسیقی دانان دورهء قاجار منابعی که موضوع شان تنها موسیقی باشد و بس،در دست نداریم و برای چنین کاری ناگزیریم از منابع تاریخی دیگر استفاده کنیم به ویژه از سفرنامههای اروپاییان و از خاطرات و یادداشتهایی که مؤلفان آن دوره درباره دیدهها و نظریات خود نوشتهاند.در میان اینگونه نوشتههای بیگمان خاطراتی که نزدیکان دربار نوشته اند از همه مهمتر است.زیرا آنان به اندرون نیز راه داشتهاند و از نزدیک شاهد چگونگی زندگی شاه و درباریان بودهاند.یکی از آنها تاریخ عضدی2 تألیف شاهزاده عضد الدوله،چهل و نهمین پسر فتحعلی شاه است که دوره سه پادشاه نخستین قاجار یعنی آغا محمّد خان و فتحعلی شاه و محمّد شاه را در بر میگیرد و در آن آگاهیهایی درباره وضع موسیقی در دربار و اندرونی آن شاهان میتوان یافت.دیگری خاطرات دوستعلی معیر الممالک3است که پسر عصمت الدوله،دختر ناصر الدین شاه بود و از نزدیک به اوضاع و احوال دربار آشنایی داشت.گذشته از این متنهای تاریخی،در کتابهای تاریخ موسیقی نیز که در قرن حاضر نوشته شدهاند برخی اطلاعات سودمند دربارهء موسیقی دوران قاجار آمده است.4
هنگامی که ضبط موسیقی ایرانی به صورت صفحهء گرامافون در سال 1906 میلادی آغاز شد،برخی از استادان موسیقی دورهء ناصر الدین شاه هنوز در قید حیات بودند مانند میرزا عبد اللّه و آقا حسینقلی(نوازندگان تار)و نایب اسد اللّه اصفهانی(نوازنده نی)و باقر خان(کمانچه کش)و میرزا علی اکبر شاهی و حسن خان(نوازندگان سنتور).5 برخی از این ضبط ها را در سال 1373 خورشیدی در تهران به صورت نوار درآوردهاند و منتشر کردهاند.6 شنیدن این نوارها میتواند برای کارشناسان موسیقی در فهم موسیقی دوره قاجار سودمند باشد.
نکته آخر اینکه نوشته حاضر،چنانکه از عنوان آن نیز پیداست،نگاهی است به وضع موسیقی در دوره و در دربار قاجار،ما در آن تنها به طرح برخی جنبههای این موسیقی و ترسیم خطوط کلی آن اکتفا کردهایم.
موسیقی و دربار
در دربارهای پادشاهان ایرانی،از پیش از اسلام تا اوایل قرن بیستم،موسیقی همواره جایگاهی ارجمند داشته است.شاهان و شاهزادگان ایرانی همیشه بهترین نوازندگان و رامشگران را به خدمت میگرفتند و آنان را تحت حمایت خویش قرار میدادند.7
نظامی عروضی(قرن 12 میلادی)نویسنده چهار مقاله از چهار صنف اجتماعی یاد میکند که پادشاهان حضور آنان را در دربار خود ضروری میدانستند و از خدمات آنان بهرهمند میشدند و به کار آنان بسیار ارج مینهادند:نخست دبیران بودند،دوّم شاعران و خیناگران،سوّم منجّمان و چهارم طبیبان.8 شهرستانی هنگام سخن گفتن از باورهای مزدکیان از چهار شخص برجسته یاد میکند که خدمتگزار شاهنشاه بودند:موبد موبدان،هیربد هیربدان،اسپهبد و رامشگر.
جایگاه رامشگران در دربار قاجار
پادشاهان قاجار نیز در ادامه راه و رسم پیشینیان خود موسیقی را به صورت عنصری از زندگانی دربار درآورده بودند و این هنر در دربار آنان ارج و اعتبار خاصی داشت.موسیقی نه تنها در جشنها و میهمانیهای رسمی نواخته میشد بلکه در زندگانی روزمرّه آنان نیز همواره حضور داشت،چنانکه حتی هنگام خوابیدن و غذا خوردن و سوار کاری نیز از شنیدن آن نمیآسودند.برای مثال آغا محمد خان را عادت این بوده که هنگام خوابیدن نقّالی از برای او شاهنامه بخواند.10او خود هرگاه سرخوش و سرحال بود دو تار مینواخت.11
ادامه مطلب ...
********
منبع: انسان شناسی و فرهنگ
:: موضوعات مرتبط:
مقاله
:: برچسبها:
موسیقی,
قاجاریه
