بنیادگذار حافظ‌شناسی نوین ایران

آیدا فریدی

نشست هفتگی شهر کتاب روز سه‌شنبه چهاردهم شهریور به بررسی مقام علمی و فرهنگی استاد منوچهر مرتضوی اختصاص داشت که با سخنان استادان محمدعلی موحد، فتح‌الله مجتبایی، مفتون امینی، حسن انوری، اصغر دادبه و توفیق سبحانی برگزار شد.

همچنین متنی در ستایش مقام دکتر مجتبایی که از سوی داوری‌اردکانی ارسال شده بود توسط علی اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی و بین‌الملل شهر کتاب خوانده و کتاب یادنامه‌ مرتضوی با عنوان «سایه سرو سهی» رونمایی شد.

محمدخانی در آغاز نشست بررسی مقام علمی- فرهنگی دکتر منوچهر مرتضوی که در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد، از جایزه منوچهر مرتضوی به بهترین کتاب و مقاله درباره‌ حافظ، از سال آینده و همزمان با سالگرد درگذشت دکتر مرتضوی خبر داد.

محمدخانی در این نشست که با حضور گسترده‌ اصحاب فرهنگ و ادب برگزار شد، مقام علمی استاد منوچهر مرتضوی را برای خواص و صاحب‌نظران آشکار دانست و گفت: دریغ و افسوس که این شخصیت بزرگ علمی و ادبی برای عموم مردم ناشناخته است و نهادهای ادبی و فرهنگی، به‌ویژه دانشکده‌های ادبیات، آنچنان که شایسته است به معرفی این استاد نپرداخته‌اند.

وی مرتضوی را پایه‌گذار حافظ‌شناسی نوین دانست و افزود: کتاب «مکتب حافظ» او از مهم‌ترین مآخذ حافظ‌شناسی است. وی در حافظ‌شناسی، مولوی‌شناسی و فردوسی‌شناسی از سرآمدان و تاثیرگذاران در ۵۰ سال اخیر بوده‌ و شهرت‌گریزی و انزواطلبی‌ا‌ش باعث ناشناخته بودن او شده است.

محمدخانی به خدمات علمی و فرهنگی استاد مرتضوی در تاسیس موسسه‌ تاریخ و فرهنگ ایران در دانشگاه تبریز، دقت عالمانه‌ و نکته‌سنجی‌های محققانه‌ وی در پژوهش‌های ادبی و چگونگی تلفیق تاریخ با ادبیات اشاره کرد و گفت: مرتضوی به ایران یکپارچه و نقش زبان و ادبیات فارسی در وحدت ایران اعتقاد داشت. سلوک علمی، اخلاقی و دینی مرتضوی باید الگو و نمونه‌ای برای دانشجویان ادبیات باشد.

فرهنگ ایرانی وامدار دانش بیکران مرتضوی

محمدخانی ادامه داد: گرچه مرتضوی غریب آمد، غریب زیست و غریب رفت ولی دانشگاه تبریز و مردم فرهنگ‌دوست آذربایجان باید یاد و نام مرتضوی را همواره زنده و جاودان نگه دارند. دوستداران فرهنگ ایرانی وامدار دانش بیکران و ژرف‌اندیشی مرتضوی هستند.

معاون فرهنگی شهر کتاب گفت: صاحب‌نظران، دکتر سیدمنوچهر مرتضوی را با عناوین چکاد دانش و پژوهش، عرفان‌پژوه، ادیب، نکته‌سنج، تاریخ‌نگار نامدار، کمال شرف انسانی، اندیشمند وارسته و آزاده، سیمرغ قاف معرفت، بلندای سکوت و استقامت یاد کرده‌اند و جانشینی برای او نمی‌یابند و همواره دانشگاه تبریز با نام مرتضوی عجین است.

محمدخانی در پایان با اشاره به اهدای جایزه‌ دکتر منوچهر مرتضوی، هیات داوران این جایزه را استادان محمدعلی موحد، رشید عیوضی، اصغر دادبه، بهاء‌الدین خرمشاهی، نصرالله امامی و باقر صدری‌نیا معرفی کرد.

لب به شکایت نگشود

پس از سخنان معاون شهر کتاب، دکتر موحد، رمزشناس و ابن‌بطوطه شناس در ابتدا با اشاره به مجموعه مقالاتی که راجع به مرتضوی منتشر شده، این نشست شهر کتاب را در ردیف یادنامه‌های وی دانست. او از توفیق سبحانی به‌عنوان برجسته‌ترین شاگرد مرتضوی یاد کرد و گفت: مرتضوی به‌رغم شأن علمی از نظر فضایل اخلاقی نیز بی‌مثال بود. وی افزود: افرادی نظیر او در برابر جهان خود بسیار حساسند. کسانی مانند وی که لب به شکایت نمی‌گشایند تمام مرارت و دل‌آزردگی‌ها را در خود نگاه می‌دارند، بنابراین شوریدگی عزلت و انزوایی بر او تحمیل شد که موجب تاسف بسیار بود و در نتیجه این حالات این حافظ‌شناس برجسته در پخته‌ترین حالت علمی از شور و نشاط و تغییر باز ماند. موحد، مرتضوی را خطی بزرگ بر محیط علم و ادب ایران به‌ویژه در خطه آذربایجان و در دانشگاه تبریز که بیش از هر زمان به حضور افرادی چون منوچهری نیاز داشت، دانست و گفت: آثار بدوی وی عموما از قبول خاطر اهل ادب برخوردار بود، از آن میان کتاب وی درباره حافظ به چاپ‌های مکرر رسید و معمولا در پیوست‌های متعدد بر آن افزوده شد. موحد علاقه شخصی خود را بیشتر درخصوص کتاب ایران و ایلخانان مرتضوی دانست و آن را به‌عنوان پربارترین کتاب وی برشمرد و گفت: این کتاب به لحاظ روشمندی، دقت و انسجام در میان دیگر نوشته‌های او ممتاز است و در موضوع خود شاخصیت و اعتباری درخور دارد.

 گوشه‌گیر و دیر آشنا بود

دکتر فتح‌الله مجتبایی، عضو فرهنگستان ادب و هنر به‌عنوان یکی دیگر از سخنرانان این همایش از آشنایی خود با مرتضوی گفت. وی در کتاب یادنامه منوچهر مرتضوی مقاله‌ای دارد که نکاتی راجع به مرزبان‌نامه است و مصنف و زبان اصلی آن. وی در مقدمه کوتاهی که در این یادنامه نوشته راجع به سال‌های ۱۳۲۸ تا ۳۲ که دانشجوی دانشگاه تهران بوده، گفته و آشنایی‌اش با دکتر منوچهر مرتضوی و مجلسی که برای ملک‌الشعرای بهار گرفته‌اند و قصیده‌ای که مرتضوی در آن سال‌ها برای بهار گفته بود. در این یادنامه نیز مجتبایی آشنایی خود را با مرتضوی بیان کرده و از دیداری که در زمان کنگره نظامی گنجوی در تبریز برگزار شده بود، گفته است.

این عضو فرهنگستان نیز با اشاره به آشنایی و دوستی خود با مرتضوی گفت: وی فردی گوشه‌گیر و دیرآشنا بود و این آشنایی زمانی اتفاق افتاد که ملک‌الشعرای بهار فوت کرد و قرار شد در دانشکده ادبیات مجلسی برای یادبود او گرفته شود و مرتضوی از دوستانی بود که در این کار مشارکت داشت. وی با اشاره به اخلاق و طرز سخن گفتن نافذ او گفت: وی فردی فروتن بود و در همان روزها قصیده‌ای بسیار استوار در رثای بهار گفت. اما این مجلس آنطور که سزاوار بود به دلیل جریانات سیاسی‌ای که در دهه ۲۰ و ۳۰ وجود داشت، برگزار نشد. وی حس ایران‌دوستی بسیار عمیقی داشت و در جریانات سیاسی در مقابل آنچه با تمامیت ارضی ایران منافات داشت به‌شدت می‌ایستاد. آن مجلس آنچنان که باید برگزار نشد اما به هر حال آن قصیده معروف وی درباره ملک‌الشعرا خوانده شد؛ هرچند مجلس متشنج بود و همه آن را ترک کردند.

خطیبی تمام‌عیار

حسن انوری عضو فرهنگستان ادب نیز به‌عنوان دیگر سخنران این همایش و همچنین به‌عنوان یکی دیگر از شاگردان منوچهر مرتضوی سخن گفت. وی در این خصوص اظهار کرد که با وجود علاقه خود به فلسفه اما به دلیل حضور اساتیدی چون مرتضوی در دانشگاه تبریز و در کرسی ادبیات به تحصیل در این رشته پرداخت.

وی ادامه داد در هر کدام از دروسی که تدریس می‌کرد سخنوری تمام‌عیار و خطیب بسیار توانایی بود: سه فضیلت را می‌توان در او دید؛ به هر کاری که دست می‌زد اثری تمام عیار محسوب می‌شد، به‌عنوان مثال درباره تاریخ ایران تعریفی دارد که در قالب کتاب تاریخ ایلخانان می‌توان آن را دید. درباره حافظ آنچه نوشته تاثیرگذار بوده و تاکنون کمتر کتابی درباره حافظ در عرض ۳۰، ۴۰ سال اخیر نوشته شده که اینگونه هر حافظ‌شناسی به آن اشاره کرده باشد. وی در پایان سخنان خود سومین فضیلت مرتضوی را توانایی‌اش در شعر دانست.

در ادامه این مراسم، دکتر اصغر دادبه به آثار قلمی مرحوم دکتر مرتضوی و به‌خصوص کتاب «مکتب حافظ» وی اشاره کرد و گفت: با وجود اینکه کتاب‌های متعددی درباره حافظ منتشر شده است، اما پس از ۴۵ سال که از انتشار این کتاب می‌گذرد، هنوز اگر دانشجویی بگوید، می‌خواهم فقط یک کتاب درباره حافظ بخوانم و از من بخواهد یک کتاب در این زمینه به او معرفی کنم، همین کتاب «مکتب حافظ» دکتر مرتضوی را به او معرفی می‌کنم؛ چراکه این کتاب در زمینه حافظ‌شناسی بسیار بااهمیت است و چاپ‌های متعدد آن نشان‌دهنده این موضوع است.

دادبه سپس به میهن‌پرستی و ایران‌دوستی منوچهر مرتضوی اشاره کرد و گفت: دکتر مرتضوی تأکید داشت و می‌گفت اگر ایران نباشد، این فرهنگ در ایران نخواهد ماند. او در تمام آثارش به‌طور مستقیم و غیرمستقیم درباره ایران‌شناسی و ایران‌دوستی سخن گفته است. همه زبان‌ها قابل احترام هستند؛ اما دکتر مرتضوی اعتقاد داشت زبان دری هویت ماست و در طول سال‌های متمادی هویت ما را به دوش کشیده است.

این استاد دانشگاه همچنین گفت: بسیاری از محرومیت‌های دکتر مرتضوی به خاطر ایران‌دوستی‌اش بود؛ ایران‌دوستی‌ای که در تمام عمر بر سر آن ایستاد و شاهکارش هم همین بود.

توفیق سبحانی در بزرگداشت منوچهر مرتضوی

در پایان این مراسم، دکتر توفیق سبحانی نیز با اشاره به خاطراتی از دوران شاگردی‌اش در کلاس‌های دکتر منوچهر مرتضوی گفت: دکتر مرتضوی خطیب زبردستی بود و به درس‌هایی که تدریس می‌کرد، کاملا مسلط بود. او در کلاس به‌گونه‌ای تدریس می‌کرد که حتی برای شاگردان متوسط و ضعیف هم جای اشکال باقی نمی‌ماند. او مرد باانصافی بود و هیچ میانه‌ای هم با برگزاری کنگره و همایش و بزرگداشت نداشت.
این نویسنده و پژوهشگر سپس تک‌جمله‌هایی از استادان ادبیات مانند بدیع‌الزمان فروزانفر، جلال‌الدین همایی،‌ محمد معین و... را که درباره مرحوم مرتضوی بیان کرده‌اند، خواند و گفت: بزرگداشت گرفتن برای بزرگانی چون مرتضوی خوب است، اما کار درست آن است که راه و روش آنها را برویم و به جوانان نشان دهیم.

منبع: فرهیختگان