قصه چیست؟ (1)

سطر اول: هر کسی که عزم را به داستان­نویسی جزم کرده باشد، لاجرم از هر سمتی که بیاید، با این سوال؛ «قصه چیست؟» مواجه خواهد شد و لاجرم بایستی پاسخی نیز برای آن داشته باشد. پاسخی که لااقل خودش را قانع کند.

از آن جا که برخی معتقدند داستان­نویس بایستی «قصه­گو» باشد و ابزار داستان­نویسی «قصه» است و «شهرزاد» مادر همه­ی داستان­نویسان دنیاست، پس رموز داستان­نویسی را بایستی در قصه­گویی جست.

برخی نیز بر این اعتقادند که وجود قصه در «داستان مدرن»، شئی اضافی است و داستان مدرن در گذر از قصه­گویی از داستان کلاسیک متمایز می­شود. انگاره این طیف از نویسندگان بر این اصل استوار است که قصه، داستان را در قطعیت از پیش تعیین شده­ای محصور می کند در حالی که روح هنر مدرن و داستان مدرن شکستن قطعیت­های برساخته و پیش ساخته است. «آوانگارد»، عرصه ی تراز کردن نسبیت مدرن در مقابل قطعیت کلاسیک است.

در ادامه­ی بحث «قصه چیست؟» به آوردگاه این سخنان که نظرگاه­های مدرن و پست مدرن را نمایندگی می­کنند نیز خواهیم رسید ولی در اول کار، به تحلیل، تنقید و بررسی نظرگاهی که قصه را اساس داستان­پردازی می­داند، خواهم پرداخت.

«قصه» به تعریف ساده و دم دستی «روایت ماجراست. ماجرایی شکل می­گیرد و روایت می­شود و این روایت می­شود قصه.»

با این تعریف ساده فهمیدیم که «ماجرا» ابتدایی­ترین نیاز قصه­پردازیست. ماجرا نیز به همان زبان ساده­ای که قصه را تعریف کردیم: «سلسله­ی اتفاق­ها و حوادثی است که با نخ شخصی (اشخاصی) واحد و یا موقعیتی (زمانی و یا مکانی) واحد با هم ارتباط و پیوستگی داشته باشند.»

پس در روایت ماجرا نمی­توان از این شاخه به آن شاخه پرید. بایستی خط­سیری برای روایت ماجرا داشت. این خط­سیر حرکتی­ست که قصه را به جلو می­برد و ما را با آن همراه می­کند.

برای مثال وقتی به قصه «روباه و کلاغ» دروس ابتدایی خود مراجعه کنیم، می­توانیم خط سیر قصه را بیابیم. ماجرا از آن جا شروع می­شود که کلاغی از قضای روزگار صاحب پنیری می­شود. ماجرای روباه و چرب­زبانی­ها و حیله­گری­هایش با خنگی و ساده­لوحی کلاغ، رشته­ای ممتد است تا ما را به انتهای ماجرا که: «طعمه افتاد چون دهان بگشود / روبهک جست و طعمه را بربود.» می­رساند. برای تمرین و شناخت بهتر خط­سیر در قصه می توانید به قصه­های کودکی خود مراجعه کنید. هم تجدید خاطره­ایست و هم این قصه­ها به لحاظ حفظ کلیت سیر ماجرا، نمونه­های دقیقی هستند.

حالا که تعریفی ساده از «قصه» و «ماجرا» در دست داریم سوالی پیش می آید که «مگر هر روایتی از هر ماجرایی قصه است؟»

قصه، حکایتی­ست هنری از ماجرایی خیالی که در بطن خود اشاراتی ضمنی به درون انسان­ها یا زشتی­ها و پلشتی_­ها و یا بزرگی­ها و مناعت­های خصایل انسانی. قصه روایت صرف یک ماجرا نیست. قصه ماهیتی گزارش­گرانه و یا خاطره­گویانه ندارد. قصه مولود «تخیل» است و از باب خیال­انگیزی است که به شعر تنه می­زند نه به نثر ساده.

پس تخیل از لوازم قصه­گویی و قصه­سرایی است و برای شناخت قصه لازم می­آید نگاهی به تخیل و جایگاه آن در قصه­گویی و داستان­پردازی و در نهایت روایت داستانی داشته باشیم.

بحت «قصه چیست؟ (2)» را به تحلیل و شناخت مختصری از تخیل اختصاص خواهم داد.